عدم تحمل لاکتوز چیست؟

عدم تحمل لاکتوز (Lactose Intolerance) یک اختلال شایع گوارشی است که در اثر ناتوانی نسبی یا کامل بدن در هضم لاکتوز ایجاد می‌شود. لاکتوز یک دی‌ساکارید طبیعی است که در شیر و فرآورده‌های لبنی وجود دارد. این وضعیت گاهی به اشتباه "حساسیت به لاکتوز" نامیده می‌شود، اما باید توجه داشت که این دو کاملاً با یکدیگر متفاوت‌اند. حساسیت به لاکتوز در واقع به واکنش‌های ایمنی بدن نسبت به پروتئین‌های شیر مانند کازئین و آلبومین مربوط می‌شود و می‌تواند با علائمی مانند کهیر، تنگی نفس و حتی شوک آنافیلاکتیک همراه باشد. در مقابل، عدم تحمل لاکتوز اصولاً ناشی از کاهش یا فقدان فعالیت آنزیم لاکتاز (Lactase)  است.

لاکتاز آنزیمی است که توسط سلول‌های اپیتلیال مخاط روده باریک، به‌ویژه در میکروویلی‌های سطح جدار روده، تولید می‌شود. وظیفه این آنزیم، هیدرولیز لاکتوز به دو مونوساکارید قابل جذب، یعنی گلوکز و گالاکتوز است؛ این قندها سپس از طریق انتقال فعال به جریان خون وارد می‌شوند.

در افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز، کاهش بیان ژن LCT  (که کدکننده آنزیم لاکتاز است) یا اختلال در عملکرد این آنزیم، باعث باقی‌ماندن لاکتوز هضم‌نشده در لومن روده می‌شود. این لاکتوز دست‌نخورده به روده بزرگ منتقل شده و در آنجا توسط فلور میکروبی تخمیر می‌گردد. فرآیند تخمیر منجر به تولید گازهایی مانند هیدروژن (H₂)، دی‌اکسید کربن (CO₂) و متان (CH₄) می‌شود که ایجاد علائم بالینی‌ای چون نفخ، دل‌درد و اسهال را به دنبال دارند. اسهال در این افراد عمدتاً از نوع اسمزی است و به دلیل افزایش فشار اسمزی در روده بزرگ ایجاد می‌شود؛ زیرا لاکتوز و محصولات ناشی از تخمیر آن، موجب جذب آب از بافت‌های اطراف به درون لومن روده می‌شوند.

از منظر پاتوفیزیولوژیک، عدم تحمل لاکتوز به سه نوع اصلی تقسیم می‌شود:

1. هیپولاکتازی اولیه (Primary Hypolactasia)

این شایع‌ترین نوع عدم تحمل لاکتوز است و به کاهش تدریجی و وابسته به سنِ فعالیت آنزیم لاکتاز پس از دوران کودکی (به‌ویژه پس از پایان شیرخوارگی) مربوط می‌شود. علت این کاهش معمولاً به تنظیمات اپی‌ژنتیکی در بیان ژن LCT بازمی‌گردد.

2. هیپولاکتازی ثانویه (Secondary Hypolactasia)

این نوع به دنبال آسیب به مخاط روده باریک رخ می‌دهد و ممکن است در اثر بیماری‌هایی مانند سلیاک، بیماری التهابی روده (مانند کرون)، یا عفونت‌های گوارشی نظیر گاستروانتریت ویروسی (مثلاً ناشی از روتاویروس) ایجاد شود. هیپولاکتازی ثانویه اغلب موقتی است و در صورت درمان علت زمینه‌ای، قابل برگشت خواهد بود.

3. هیپولاکتازی مادرزادی (Congenital Hypolactasia)

نوعی نادر از عدم تحمل لاکتوز است که از بدو تولد به‌ دلیل جهش‌های ژنتیکی در ژن LCT بروز می‌یابد. این اختلال با فقدان کامل تولید آنزیم لاکتاز همراه است و معمولاً علائم آن از روزهای نخست زندگی نمایان می‌شود.

علائم و نشانه‌های عدم تحمل لاکتوز

عدم تحمل لاکتوز باعث بروز مجموعه‌ای از علائم بالینی می‌شود که عمدتاً ناشی از ناتوانی در هضم لاکتوز هستند. این علائم به دلیل تجمع لاکتوز هضم‌نشده در روده و تخمیر آن توسط میکروبیوم روده بزرگ ایجاد می‌شوند. در ادامه به بررسی دقیق‌تر علائم عدم تحمل لاکتوز در بزرگسالان می‌پردازیم:

• علائم گوارشی

نفخ شکمی (Abdominal Bloating) 

تخمیر لاکتوز توسط باکتری‌های بی‌هوازی روده بزرگ (مانند گونه‌های Bacteroides و Clostridium) منجر به تولید گازهایی همچون هیدروژن، دی‌اکسید کربن و متان می‌شود. این گازها افزایش فشار داخل لومن روده را به دنبال دارند که موجب احساس پری، تورم شکم و گاهی سوء هاضمه می‌شود.

دکتر افروز محمد قلی بیکی در مقاله‌ای تحت عنوان "سوء هاضمه و درمان‌های خانگی" به بررسی علت‌ها، علائم و روش‌های تشخیص سوء هاضمه و درمان‌های آن پرداخته‌اند که مطالعه آن می‌تواند مفید باشد.

درد یا کرامپ شکمی (Abdominal Pain/Cramping) 

لاکتوز هضم‌نشده و محصولات تخمیری آن موجب تحریک دیواره روده و انقباضات غیرطبیعی عضلات صاف روده می‌شوند. این واکنش‌ها به دلیل افزایش فشار اسمزی و تولید گاز است و شدت درد وابسته به میزان لاکتوز مصرف شده و حساسیت فرد دارد.

اسهال اسمزی (Osmotic Diarrhea) 

لاکتوز باقی‌مانده در روده بزرگ به‌عنوان ماده‌ای اسمزی فعال عمل کرده و آب را از بافت‌های اطراف به داخل لومن روده می‌کشاند. این فرآیند باعث افزایش حجم مدفوع مایع و تکرر اجابت مزاج می‌شود. همچنین اسیدیته مدفوع به دلیل تولید اسیدهای آلی مانند اسید لاکتیک و اسیدهای چرب کوتاه‌زنجیر کاهش می‌یابد.

تهوع (Nausea) 

تحریک گیرنده‌های شیمیایی مخاط روده و افزایش فشار داخل شکمی می‌تواند باعث فعال شدن رفلکس واگال و ایجاد حس تهوع شود. این علامت معمولاً در مصرف مقادیر زیاد لاکتوز بروز می‌کند.

افزایش صداهای روده‌ای (Borborygmi) 

حرکت گاز و مایعات در روده، به‌ویژه در حضور لاکتوز تخمیرشده، منجر به تشدید صداهای قابل شنیدن روده‌ای می‌شود.

مدیریت و درمان عدم تحمل لاکتوز

مدیریت و درمان عدم تحمل لاکتوز بستگی زیادی به شدت علائم و نیازهای فردی هر بیمار دارد. اگرچه درمان قطعی برای این اختلال وجود ندارد، اما با رویکردی مناسب در اصلاح رژیم غذایی، استفاده از داروها و تغییر سبک زندگی می‌توان علائم را کنترل کرد و کیفیت زندگی بیماران را به طور چشمگیری بهبود بخشید. در ادامه به بررسی روش‌های مختلف و مؤثر برای مدیریت این وضعیت می‌پردازیم.

• اصلاح رژیم غذایی

اصلی‌ترین و مهم‌ترین گام در مدیریت عدم تحمل لاکتوز، تغییر در رژیم غذایی است. این تغییرات باید با دقت و متناسب با شرایط فرد انجام شود.

حذف یا کاهش مصرف لاکتوز:

اولین قدم، کاهش یا حذف مصرف شیر و محصولات لبنی است. برای افرادی که حساسیت بالایی به لاکتوز دارند، توصیه می‌شود از تمامی محصولات حاوی لاکتوز مانند شیر، بستنی، پنیر و غیره پرهیز کنند.

مصرف غذاهای کم لاکتوز:

برخی محصولات لبنی مثل ماست‌های کم لاکتوز ممکن است برای افراد مبتلا قابل تحمل باشند، زیرا مقدار لاکتوز کمتری دارند و معمولاً علائم را ایجاد نمی‌کنند.

استفاده از محصولات لبنی بدون لاکتوز:

محصولات لبنی بدون لاکتوز، گزینه مناسبی برای کسانی است که نمی‌توانند شیر معمولی مصرف کنند. این محصولات فاقد لاکتوز بوده و به راحتی هضم می‌شوند، بنابراین افراد مبتلا می‌توانند از مزایای تغذیه‌ای شیر بهره‌مند شوند.

جایگزین‌های غیر لبنی:

در صورت نیاز به حذف کامل لبنیات، می‌توان از جایگزین‌های گیاهی مانند شیر بادام یا شیر سویا استفاده کرد که علاوه بر تامین کلسیم و ویتامین D، تنوع غذایی مناسبی نیز فراهم می‌کنند.

استفاده از داروها و مکمل‌ها

در برخی موارد، علاوه بر اصلاح رژیم غذایی، درمان‌های دارویی می‌توانند به بهبود هضم لاکتوز و کاهش علائم گوارشی کمک کنند.

• آنزیم‌های لاکتاز:

مصرف مکمل‌های حاوی آنزیم لاکتاز یکی از روش‌های رایج در درمان عدم تحمل لاکتوز است. این آنزیم‌ها به صورت مستقیم لاکتوز را به گلوکز و گالاکتوز تجزیه کرده و به کاهش علائم گوارشی کمک می‌کنند.

• داروهای ضد اسهال و ضد نفخ:

در صورت بروز اسهال یا نفخ شدید، داروهایی مانند لوپرامید (Imodium) برای کنترل اسهال و داروهای ضد نفخ و سوء هاضمه می‌توانند مؤثر باشند.

• آنتی‌اسیدها و داروهای ضد التهابی:

اگر علائم شدیدی مانند سوزش معده یا التهاب وجود داشته باشد، استفاده از آنتی‌اسیدها یا داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAIDs) ممکن است مفید باشد. البته مصرف این داروها باید تحت نظر پزشک و با احتیاط انجام شود.

• پروبیوتیک‌ها:

پروبیوتیک‌ها به بهبود تعادل میکروبی روده کمک کرده و فرآیند هضم لاکتوز را تسهیل می‌کنند. این مکمل‌ها می‌توانند در کاهش علائمی مانند نفخ و درد شکمی نقش موثری داشته باشند.

آموزش بیمار و تغییرات سبک زندگی

آموزش بیمار درباره مدیریت صحیح رژیم غذایی و شناسایی منابع پنهان لاکتوز، یکی از ارکان مهم درمان عدم تحمل لاکتوز محسوب می‌شود. این آموزش‌ها معمولاً شامل موارد زیر است:

• آگاهی از منابع پنهان لاکتوز:

بسیاری از محصولات غذایی فرآوری‌شده ممکن است لاکتوز داشته باشند، حتی اگر به‌صورت واضح روی بسته‌بندی ذکر نشده باشد. برای مثال، برخی داروها، مکمل‌های غذایی، سس‌ها و انواع خاصی از نان‌ها می‌توانند حاوی لاکتوز باشند.

• بررسی برچسب‌های مواد غذایی:

بیمار باید به‌طور منظم برچسب‌های محصولات غذایی را به دقت مطالعه کند تا از وجود لاکتوز در آنها مطلع شود. برچسب‌هایی مانند «بدون لاکتوز» یا «کم لاکتوز» می‌توانند راهنمای خوبی برای انتخاب محصولات مناسب باشند.

• مدیریت تغذیه و پیشگیری از کمبودهای تغذیه‌ای:

وقتی محصولات لبنی از رژیم غذایی حذف می‌شوند، لازم است با مصرف مکمل‌های مناسب، میزان کافی کلسیم، ویتامین D و پروتئین به بدن برسد تا از بروز کمبودهای تغذیه‌ای پیشگیری شود.